Ukrayna, 6 Ağustos 2024 tarihinde Rusya’nın Kursk bölgesine girdi ve kısa bir süre sonra Gazprom’un Suca gaz ölçüm istasyonunu ele geçirdi. Suca gaz ölçüm istasyonu, Rusya-Ukrayna sınırına yakın bir konumda olan Suca kasabanın birkaç kilometre dışındadır. Gaz ölçüm istasyonunun biraz gerisinde kompresör tesisi var. Bu kritik gelişmenin Avrupa gaz sektörü için ne kadar önemli olduğu konusu pek tartışılmadı nedense. O nedenle bu yazıda konuyla ilgili görüşlerimi ve değerlendirmelerimi sizlerle paylaşmak istedim.
Önce bazı genel bilgilere bakalım. Sovyetler Birliği döneminden miras Urengoy-Pomary-Uzhgorod doğalgaz boru hattı Rus gazının Ukrayna üzerinden Avrupa Birliği (AB) ülkelerine geçişi için şu anda kullanılan tek operasyonel hat. Batı Sibirya’dan gelen Rus gazı bu hatla Macaristan, Slovakya, Avusturya, İtalya ve Moldova’ya taşınıyor. 2023 yılında bu hattan AB ülkelerine 14,65 milyar metreküp (bcm) gaz sağlandı. Yani, Rusya’nın AB’ye boru hatlarıyla yaptığı doğalgaz ihracatının yaklaşık yarısı. Diğer yarısı TurkAkım-1 hattından sağlandı.
Rusya’nın Ukrayna’yı İşgali Öncesi Doğalgaz Altyapısı (Kaynak: EnergyCharter)
Gaz ölçüm istasyonunun ana işlevi, Ukrayna’ya geçen gaz miktarını ve kalite göstergelerini ölçmektir. Suca istasyonunun kontrolünü kaybetmesi nedeniyle Gazprom’un gaz akışını durdurma beklentisi gaz piyasasında endişelere yol açmıştı. Ne var ki, Kursk bölgesindeki savaşa rağmen, Ukrayna üzerinden gaz akışı bir miktar azalma gösterse de devam ediyor. Aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere Ukrayna üzerinden günlük gaz akışı 40 milyon metreküpün üzerinde seyrediyor.
Rusya’dan Avrupa’ya Ukrayna ve Türkiye Üzerinden Gaz Akışı – Son 1 ay (Kaynak: Bruegel)
Gaz Akışı neden devam ediyor?
Gaz akışının neden devam ettirildiğine hem Ukrayna hem de Rusya açısından ticaret ve politika dahil birçok pencereden bakmak gerekir.
Kursk saldırısıyla Ukrayna’nın amacı gaz akışını kesmek değildi. Belki Rusya’nın askeri malzeme akışını bozmak istedi ve bu yüzden köprü ve demir yollarını hedeflemekteydi. Belki de Rusya’nın zaten sınırlı olan kaynaklarını Ukrayna’nın güneyi ve doğusundan uzaklaştırmaya zorlamaktı. Çünkü eğer gaz akışını kesmek isteseydi bunu boru hattının kendi topraklarında olan kısmında yapardı. Demek ki AB’den gaz akışının kesilmemesi gerektiği yönünde bir tavsiye almıştı.
Ticari açıdan bakıldığında, gaz akışını kesmek ne Ukrayna ne de Rusya’nın işine gelir. Bazı tahminlere göre Ukrayna’nın gaz transitinden olan geliri 1 milyar dolar civarında. Rusya’nın gaz ihracatından elde ettiği gelir ise 5 milyar dolar civarında.
Gazprom, Batılı ülkelerin Ukrayna’nın Kursk saldırısına gösterdiği desteğe misilleme olarak Suca istasyonundan AB’ye giden gaz akışını kesebilirdi. Bunun bahanesi de hazırdı aslında. Hatırlarsanız, Rusya’nın Şubat 2022’de Ukrayna’yı işgale başlamasından önce, Rusya’dan Ukrayna’ya iki ana gaz giriş noktası vardı: Suca ve Sokhranovka.
Mayıs 2022’de Ukrayna’nın gaz iletim sistemi operatörü, Rusya’nın bölgeyi işgali nedeniyle Novopskov kompresör istasyonunun kontrol kaybını gerekçe göstererek Soyuz boru hattının Sokhranovka üzerinden transit akışını mücbir sebep ilan ederek durdurmuştu. Hatırlamak gerekirse, Rusya’nın Orenburg bölgesindeki gaz sahalarında üretilen gaz Soyuz boru hattı ile Rusya’daki Sokhranova gaz ölçüm istasyonunu geçtikten sonra Ukrayna’nın doğusunda Novopskov’a giriyor. Bu gelişme, Suca’yı Ukrayna üzerinden Avrupa’ya akan Rus gazının tek geçiş noktası olarak bırakmıştı.
Suca: Rusya’nın Ukrayna üzerinden Avrupa’ya gaz aktaran tek doğalgaz kapısı (kaynak: euromaidanpress)
Benzer şekilde, Gazprom çalışanları artık orada değil ve artık gaz akışının ölçüldüğü istasyonu denetlemiyor. Haliyle, istasyonda üretilen verilerin doğruluğuna güvenemez. O yüzden, Gazprom Suca istasyonunun kontrolünü kaybetmeyi mücbir sebep göstererek gaz akışını durdurabilirdi. Ancak Gazprom, gaz akışının devam etmesinin önünde mücbir sebep veya engel bulunmadığına inanıyor herhalde. Gazprom’un gaz akışından vergi ödeyebilmesi için Rus Gümrük ve Mali Hizmetlerine ölçüm belgeleri sağlama yükümlülüğünü nasıl yerine getireceği de ayrı bir soru. Ne kadar gaz akışı gerçekleştiğini muhtemelen alıcı tarafındaki ölçümlere dayandıracak ve faturalamayı ona göre yapacaktır. Ancak eninde sonunda, gazın muhasebesi muhtemelen karışacak ve Ukrayna üzerinden uygun belgeler olmadan taşınan gazı kaçakçılık olarak tanımlamayarak sorunu yokuşa doğru sürebilecektir.
Şu var ki, Rusya için durum parasal boyuttan, yani ihraç edilen gazdan elde edilecek gelirden daha farklıdır.
Rusya için Ukrayna üzerinden gaz akışının durması demek, eğer o gaz başka bir yere aktarılamayacaksa gaz sahalarındaki üretimin kısılması ve hatta bazı kuyularda üretimin durdurulması anlamına gelir. Yani Rusya’nın hiç arzu etmeyeceği bir durum. Rusya’nın arzu etmeyeceği diğer bir durum politik açıdan karşımıza çıkıyor. Gaz akışını kesmek, Rusya’nın Avrupa’da iyi ilişkileri olduğu Macaristan, Slovakya ve Avusturya’nın gaz tedarikini zora sokarak enerji güvenliklerini tehdit altına sokmak anlamına gelebilir. Yani onları üzmek demek olur. Diğer yandan, Moldova’nın ayrılıkçı bölgesi Transdinyester de zor duruma düşebilir. Transdinyester bölgesine gaz tedarikini sürdürmek Rusya için oldukça önemli olduğundan, bu bölgenin Moldova ile yeniden entegrasyonunu mümkün kılabilecek bir koz vermek istemeyebilir.
Diğer yandan, Gazprom eğer gaz akışını durduracak olsaydı, yalnızca gaz satışından elde ettiği geliri kaybetmekle kalmayacak, aynı zamanda Avrupalı müşterilerinin teslimat yapmadığı yönündeki yasal iddialarıyla da karşı karşıya kalacaktı. Yani Gazprom, sözleşme gereği gaz sağlamakla yükümlülüğü olan Avrupalı alıcılarına gazı iletemez ise onların tazminat talepleriyle karşı karşıya kalabilecekti.
Bu hususlar göz önüne alındığında, Gazprom’un mevcut statükoyu bir süre daha korumaya çalışacağı muhtemeldir. Bununla birlikte, ölçüm istasyonu ve kompresör tesisine yönelik fiziki tehditler devam etmektedir. Unutmamak gerekir ki, Sudzha bölgesi doğalgaz boru hatlarının kesiştiği bir yer. Ağır topçu, hava bombardımanı ve dron saldırılarından etkilenme riski çok yüksek.
Suca’dan geçen Rus gazı kesilirse, kazananlar ve kaybedenler kimler olabilir?
Eğer Gazprom Suca yolundan gaz akışını mücbir sebep ilan edecek bir neden veya olay bularak (herhalde buna ölçüm ekipmanlarının standart bakım prosedürlerini yerine getirilmesin engellenmesini de ekleyebilir) kesme yolunu seçerse bunu muhtemelen Avrupa’ya maksimum etkiye sahip olacak bir zamanda yapmak isteyecektir. Sonbahar sonu, kış başlangıcı gibi. Avrupa genelinde muhtemel aşırı soğuk / kar yağışı dönemi, Avrupa gaz arzına daha fazla tehdit oluşturacak ve haliyle enerji arz güvenliği endişelerini üst düzeye çıkarmak için ideal bir fırsat olacaktır.
Ne var ki, Rus gazının Ukrayna transit geçişinin kesintiye uğraması durumunda ne Ukrayna ne de Avrupa süper önemli risklerle karşı karşıya değil.
AB, yüzde 90 doğalgaz depolama hedefine 19 Ağustos’ta ulaştı. AB tarafından zorunlu hedef kılınan 1 Kasım tarihinden yaklaşık 11 hafta önce. Gaz depoları bildiğiniz üzere tipik olarak genelde kış aylarında Avrupa gaz ihtiyacının yüzde 25-30’unu karşılıyor. Avrupa Komisyonu verileri öyle diyor.
Ancak bu sene Avrupalı şirketlerin Ukrayna doğalgaz depolama kapasitesini doldurmaktan kaçındıkları (yer üstü gaz enjeksiyon tesislerine ve gaz depolarına yönelik saldırı riski gibi nedenler dahil) ve yalnızca bir kısmıyla dolum sözleşmesi imzaladığını da belirtelim. Ukrayna üzerinden gaz akışı dursa bile, düşen talep ve depolardaki yüksek doluluk oranı Avrupa’yı belki bu kışı atlatmaya yetebilir. Tabii ki iyimser şartlar varsayımıyla.
Avrupa gaz talebinde düşüş devam ederken ve Ağustos’un Avrupa gaz tüketiminin en düşük ay olduğunu göz önüne alırsak, Rusya’nın gaz akışını derhal kesme yoluna gitmemesini bir bakıma anlayabiliriz.
Ukrayna açısından finansal risk, yani transit ücretinden elde edilecek gelir kaybı haricinde çok olumsuz bir durum yok. Çünkü zaten artık Rusya’dan gaz almıyor.
Buna rağmen, ağustos ayı içinde Ukrayna savaşındaki tırmanış Avrupa gaz piyasasını tedirgin etti. Vadeli işlemler piyasasında benchmark TTF gaz fiyatı Aralık 2023’ten bu yana en yüksek seviyesine ulaştı. Ağustos sonuna doğru yaklaşırken piyasadaki endişelerin durulmasıyla fiyatlarda biraz geri çekilme yaşandı.
Rus gazının Ukrayna üzerinden geçiş sözleşmesi zaten 31 Aralık’ta sona erecek, 4 ay önce kesilse ne olur değil mi? Doğru. Ancak bazı Orta Avrupa ülkelerinin gaz arz güvenliği hala Rus gazına yüksek bağımlılık gösterdiğinden, tedarikte erken bir durma şok etkisi yaratabilir. Dolayısıyla, piyasa tepkisinin fiyatlara nasıl yansıyacağını tahmin etmek zor.
Suca üzerinden Ukrayna’dan Rus doğalgaz akışına ilişkin mevcut belirsizlik ve planlanan bakım nedeniyle Norveç doğalgaz ihracatının Eylül ayında günlük yaklaşık 150 milyon metreküp azalacağı gerçeği göz önüne alındığında, AB yeraltı doğalgaz depolama tesislerinin yüzde 90 doluluğu ne kadar güvenilir bir sigorta poliçesi olarak görülebilir bilemiyorum. Evet, Avrupa gerektiği takdirde gaz açığını LNG ile karşılayabilir. Hangi fiyattan, ayrı bir konu.
Şimdi diyeceksiniz ki, Sohbet Bey, Suca konusunda bu kadar yazmaya değer miydi? Önemli olan Ukrayna gaz transiti 2024 Aralık ayı sonrasında ne olacak konusu. Haklı olabilirsiniz, o konuyu bir sonraki yazımda ele alacağım. Bu yazıyı, belki TürkAkım-1 için ileride malzeme oluşturur diye kaleme aldım. Ne alaka, siz karar verin.
Sürç-i lisan ettiysek affola!
Kalın sağlıcakla…
